شعربافی چیست ؟

شعربافی

شعربافی : « شَعر » به معنای موی باریک و موی انسان یا حیوان است و به بافنده آن شعرباف یا شربافی (به فتح شین) (Shar Baf) میگویند.

(لغتنامه دهخدا، ذیل واژه شَعر) شعربافی از جمله هنرها و صنایعی است که حدود ۱۵۰سال پیش، به وسیله دستگاهی انجام میشد. و در هر کوی و برزن، مردم به این کار مشغول بودند و « ماکوپران » به نام از طریق آن، امرار معاش میکردند .

شَعر در بافندگی، نوعی پارچه است که با ابریشم بافته می شود . بافت این پارچه توسط دستگاه نساجی چهار وردی انجام میگیرد. در بافت این پارچه که به دو شیوه ساده و میل های یا راه راه بافته میگردد، از نقشه خاصی استفاده نمیشود . شعر ساده در رنگ های بنفش، زرشکی، مشکی، زرد، بادمجانی، سبز و گلی در عرض و طول دو متر برای لباس خانم ها، و شعر میل های به رنگ سیاه و سفید، به عرض دو متر و طول یک و نیم متر برای لباس آقایان بافته می شد. درجِ نام بافنده با نشان طلایی در سر و ته پارچه در کارگاه های بافندگی رایج است. بافت شعر ابریشمی نیز در کاشان و نوع پشمی آن در یزد و اصفهان رایج بوده است.

 

شعربافی در کاشان

این هنر باستانی و همیشگی که در قرون اولیه اسلامی، جولاهی و بعدها شعربافی نامیده میشد، در عصر سلاجقه به موازات ترقی عظیمی که در همه صنایع پدید آمد، به حداکثر رونق و ترقی بی سابقه ای رسید.

با آنکه از منسوجات آن دوره آثار چندانی باقی نمانده، دانشمندان باستان شناس از قراین و امارات معتبر، چندین قطعه پارچه های بافت یک نوع کاشان را تشخیص داده اند. از آن جمله یکی از محققین این فن می نویسد :

“پارچه دیگر هست که منسوب به شهر کاشان است و در آن اشکال و رسومی دیده میشود که رابطه بسیار قوی با اشکال افسانه ای قبل از اسلام دارد و از جمله آن ها گل آفتابگردان و اشکال اسب هایی است که غلاف شمشیر مقدس از پهلوی آن ها آویزان است.

در یکی از این نوع پارچه ها، تصویر دو سوار دیده می شود که درختی میان آنهاست و هر یک از آنها بازی در دست دارد و در زیر اسب هر کدام، شیری خفته است و این اشکال در منطقه هایی محدود به دو حاشیه می شود .

در پارچه دیگری از همین نوع، تصویر کرکس دو سری با بال های گشاده دیده میشود که میان آن ها سر تاجداری است و در دو طرف آن شکل شیر بالداری دیده میشود.” (صنایع ایران بعد از اسلام )

 

تاریخچه شعربافی شهر کاشان

سابقه هنر نساجی به حدود هشت هزار سال پیش از میلاد می رسد . بر اساس نقش برجسته های موجود از زمان هخامنشیان و اشکانیان، بافت پارچه های نفیس در ایران رایج بوده و در زمان ساسانیان به اوج شکوفایی خود رسیده است . این صنعت پس از ظهور اسلام نیز همچنان پر رونق بوده است. در کاشان نام پارچه بافی با شعربافی مترادف است. دست بافته های محلی مانند دارایی بافی، ترمه بافی و مخمل بافی و … که با دستگاه های دو وردی و چهار وردی بافته میشوند، نیز با این نام خوانده میشوند.

شعربافی یا ابریشم بافی کاشان از زمان رشیدالدین فضل الله شروع شد . زمانی که او یک سری صنایع را در ربع رشیدی، احیا و منسجم کرد، یک سیستم بازرگانی راه اندازی معروف شد . رشیدالدین « طراز » کرد که سالها بعد از دوره سلجوقی و ایلخانی به فضل الله، این طراز را با نظارت حکومت و همکاری تجار محلی شوش و شوشتر، و نیز کاشان و خوارزم اداره می کرد. و در نهایت هم تجار سهمی از این تجارت داشتند و هم مبالغ کلانی به خزانه مملکتی میرسید. به گونه ای که در آن تاریخ بیشتر خزانه کشور از تجارت پارچه و نساجی انباشته میشد.

از مشخصات پارچه های کاشان در عهد سلجوقی ، نقش و نگار آن هاست که با تصاویر ظروف سفالی آن عهد یکسان میباشد. همچنین نقوشی مانند خرگوش در حال دویدن دیده میشود که اختصاص به مصنوعات کاشان داشته است . (ر.ک: تاریخ اجتماعی کاشان )

در سده هفتم هجری، هنگامی که مارکوپولوی ایتالیایی به کاشان آمد، مخمل و سایر منسوجات ابریشمی این شهر، چنان مشهور و ممتاز بود که توجه او را کاملاً جلب کرد .(میراث ایران)

 

کارگاه شعربافی در کاشان

شعربافی در کاشان

 

در دوره مغول بر اثر ارتباط مستقیم با صنایع چین، تغییرات مهمی در طرح های بافندگی و نقوش منسوجات به وجود آمد و صورت حیوانات افسانه ای مانند اژدها، عنقا و سیمرغ و غیره روی پارچه ها نمودار گردید.

از حیث تنوع و جنس و مقدار تولید نیز ترقی و افزایش محتو ایی یافت. تا آنکه در دوره تیموریان، منسوجات کاشان رونق و پیشرفت به سزایی یافته، کارخانه های این شهر، منسوجات خود را به اطراف و اکناف عالم اسلامی صادر مینمود. (صنایع ایران بعد از اسلام )

صنعت نساجی در اوایل عهد صفویه، بیش از پیش رو به توسعه، تنوع و ترقی گذاشت. و در سده دهم و یازدهم به خصوص در عصر شاه عباس اول، به اوج تکامل خود یا دوره درخشان و طلایی صنایع کاشان رسید. چنانکه به عقیده آندره گدار، مدیر کل باستان شناسی سابق ایران :

«ترقیات شگفت انگیز و موفقیت های شایان صنایع کاشان در سده های ششم و هفتم هجری، بار دیگر نیز در سده های دهم و یازدهم، یعنی همزمان با ترقی و تمدن باشکوه اصفهان با مقیاس وسیع تری در کاشان تجدید شد».

در این دوره، انواع و اقسام منسوجاتی که هر یک هم کارگران و هم دستگاه و ابزار مخصوصی داشت، بسیار متنوع و دامنه دار بود. مؤلف زینت المجالس در همان عصر مینویسد : «حرفه شعربافی در کاشان رواج تمام دارد و وضیع و شریف مرتکب آن میگردند، زیرا که هیچ یک از صنایع قدیمه به قدر این صنعت، دارای دستگاه های متعدد تابع آن و کارگران فنون گوناگون وابسته به رشته های متعلق به شعربافی نداشته است . بدین سبب، بیشتر اهالی این شهر از زن و مرد و بزرگ و کوچک، هر یک به نوعی در کار شعربافی شرکت میکردند».

جهانگردان اروپایی آن عصر، همگی از منسوجات ممتاز و متنوع کاشان توصیف بسیار کرده اند. از جمله توماس هربرت انگلیسی می نویسد: «مصرف ابریشم کاشان برای بافتن پارچه های مخمل و زری زربفت به قدری زیاد است که کارترایت انگلیسی جداً معتقد است که مصرف سالیانه ابریشم کاشان، زیادتر از مصرف یکساله ماهوت لندن است و هنر عالی تر آنها رنگ آمیزی پارچه های ابریشمی و کتان و دیگر گل و بوته هایی که از چرم میسازند، میباشد ». (سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس)

تاورنیه فرانسوی گوید : « در کاشان، عده کثیری صنعتگر و کارگر ابریشم کار هست که خیلی خوب کار میکنند. زری های خوب از طلا و نقره میبافند که بهترین زری های ایران است.» (سفرنامه تاورنیه)

کارگاه های شعربافی کاشان؛ شهر ملی نساجی احیا و مرمت شد:

رئیس اداره میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری کاشان از احیاء یکی دیگر از کارگاه های شعربافی کاشان در قالب طرح توسعه وراه اندازی کارگاه های هنرهای سنتی کاشان به عنوان شهر ملی نساجی خبر داد.

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی صنعت فرش ایران (عصرفرش) محسن جاوری، در گفتگو با خبرنگاران افزود:

مرمت کارگاه شعربافی طالب زاده که با اعتباری بالغ بر ۲۰۴ میلیون ریال از محل اعتبارات استانی به پایان رسید.

وی با اشاره به اینکه کارگاه شعربافی کاشان طالب زاده با معماری قاجاری در محله تاریخی کوشک صفی قرار گرفته است اظهار داشت:

این بنای خشتی ارزشمند، با سقف طاق و چشمه ای یکی از کارگاه های شعربافی فعال کاشان است. به گفته وی، تراشیدن بدنه های فرسوده، کندن لایه های فرسوده بام و تخلیه کوناله ها، سبک سازی بام، استحکام بخشی بام ها، اجرای پالانه روی سطوح سقفی، اجرای اندود نهایی بام و اجرای چفت لب بام از اهم اقدامات این طرح مرمتی است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کاشان، گفت: از شعر بافی می توان به عنوان یکی از کهن ترین صنایع دستی کاشان می توان نام برد که قدمت آن به محوطه باستانی سیلک و آثار مکشوف از تار و پود روی سفالینه های سیلک بر میگردد.

جاوری، تصریح کرد: شعر به معنی موی باریک و نازک است و به نوعی پارچه گفته می شود که از نخ های تار و پود باریک تهیه و بافته می شود که از جنس نخ و ابریشم هستند و در آنها به صورت راه راه از رنگ‌های دیگر استفاده شده است.

وی فراموشی خیلی از مشاغل سنتی را در این روزها یادآور شد و گفت: این در حالی است که مشاغل سنتی در بسیاری از کشورها به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری پرطرفدار به شمار می آید و بسیاری از گردشگران دوست دارند از نزدیک با مشاغل قدیمی که روزگاری محل درآمد و همین طور سبک زندگی مردم بوده، آشنا شوند.

به گفته وی، در حال حاضر تعداد ۱۵ کارگاه شعربافی در کاشان فعال است.