طرح سجاده فرش

طرح سجاده فرش و فرش ، پیوند تخیل و آیین

 

طرح سجاده فرش و طرح فرش ؛ هنر چه در طراحی فرش و  طرح سجاده فرش دستبافت و چه ماشینی، تنها هنگامی معنا می یابد که هنرمند بتواند آگاه و آزاد، خلاقانه بر صفحه سپید قالی خویش قلم بتازاند.

باید بدانیم هر فردی که بتواند مهارت طراحی سنتی را بیاموزد و در طراحی فرش و  طرح سجاده فرش به کار بندد هنرمند نیست. شاید بهتر باشد تفاوت طراحی فرش و طرح سجاده فرش و طراحی سنتی را مرور نماییم.

درست همانجایی که فرش و سجاده فرش ایران از عدم درک این تفاوت زخم های کشنده ای برداشته است. طراحی سنتی یکی از ارزشمند ترین مهارت هنر ایرانی است که علاوه بر طراحی فرش و طرح سجاده فرش در تذهیب و منبت و نگارگری و پارچه و خوشنویسی و کتاب آرایی و … در طراحی فرش های سبک شهری هم کاربرد دارد اما با طراحی فرش و سجاده فرش، فرش تشریفاتی، فرش محراب دار بسیار متفاوت است.

 

طرح سجاده فرش و طرح فرش

گفتنی است که تقریا نود درصد فرش های اصیل ایران، روستایی و عشایری بوده و بدون نیاز به نقشه و طراحی سنتی، شهرت جهانی فرش و سجاده فرش ایران را رقم زده اند.

این نقشه ها حاصل تخیل آیینی و ضمیر ناخودآگاه بافنده ای است که قادر به خواندن و نوشتن نیست اما سواد بصری فوق العاده ای دارد. در قالبی انتزاعی و نمادین چنان که هر قالی از روستایی به روستای دیگر تنوعی کاملا متفاوت از یکدیگر در رنگ و ساختار و نقش مایه دارد.

بنابراین یک طراح امروزی تنها با فراگرفتن و بکار بستن طراحی سنتی نمی تواند طراح فرش و طرح سجاده فرش تلقی شود. طرح سجاده فرش و فرش نیاز به شناخت و مطالعه عمیقی در سبک ها و مکتب های مختلف فرش و فرش سجاده ای، فرش محراب دار ایران دارد.

 

نمونه طرح سجاده فرش

 

و اما آزادی یک هنرمند طراح نیز اهمیت والایی دارد که با اعتماد یک تولیدکننده به ایشان و بالا بردن قدرت خطرپذیری خود فراهم می گردد. بدین ترتیب، در پاسخ به اینکه طراحی فرش دستبافت هنری تر است یا فرش و فرش سجاده ماشینی باید گفت تا زمانی که بافنده فرش دستبافت یک کارگر بی اختیار مانند یک رباط گره زنی است طراحی فرش برای فرش دستبافت یا ماشینی فرقی ندارد تا تاوان ظرافت های اغراق آمیز خودخواهانه یک طراح را بپردازد.

بهره جویی از تکنولوژی دلیلی بر هنری نبودن یک اثر نیست مانند هنر سینما یا انیمیشن یا عکاسی و …. آنچه یک طراح فرش و طرح سجاده فرش را شایسته پرواز در آسمان هنر می نماید مجهز شدن به دو بال آگاهی و آزادی در آفرینش اثر هنری خویش است نه استفاده از کامپیوتر و قلم نوری یا بافته شدن اثر ایشان با نخ اکرولیک توسط یک ماشین یا با نخ چند درصد ابریشم ماشین ریس رنگرزی شیمیایی توسط یک کارگر بافنده بی اختیار

 

نقش فرش و اسطوره در فرش دستباف

در باب معناى اسطوره تعاریف بسیارى از قول بزرگترین اسطوره شناسان مطرح و ارایه گردیده است. در این میان مى توان بعضى اشتراکات تفسیرى این محققین را به عنوان بنیان هاى اسطوره شناسى در نظر گرفت .

از جمله اینکه اسطوره ها ارزش هاى فرهنگى هر جامعه هستند که به همین نسبت نیز مى توان آنها را در فرهنگ هاى مختلف مورد قضاوت قرار داد. عجیب است کـه قـدرت و نـیرومندى نفـوذ انـدیشه هاى اسطوره اى به قدرى اعجاب بر انگیز است که حتى در لابلاى نقوش هنر صنعت فرشبافى ایرانى نیز خود را نشان داده و پرده از رازهایى بر مى دارد .

اسطوره بخشى از ارزش هاى فرهنگى هر جامعه هستند چه به قول الیاده نمادها اسطوره و آیین را باید به مثابه ارزش هاى فرهنگى داورى کرد. اسطوره در زبان مرسوم قرن ۱۹ هر آنچه بود که با واقعیت تضاد داشت .

در جوامع ابتدایى اسطوره بازیگر حقیقت مطلق است زیرا تاریخ مقدسى را بیان مى کند پس اسطوره در اینجا واقعى و مقدس و تکرار پذیر است. آفرینش اسطوره به شرایط خاصى نیاز دارد .

اندیشیدن ما دوباره اسطوره به مثابه عنصرى از تمـدن است . در واقــع اسطـوره و رفتار اسطوره اى سر مشق گسستن از زمان نامقدس و یکپارچه شدن با خاستگاه است . خلق الگو براى کل جامعه از مشخصات اسطوره است .

شاید کوشش براى رها سازى انسان نوین از سر منشأ تاریخ خود، همان بازگشت به شیوه اسطوره اى زندگى محسوب شود .

تنها در جوامع نوین است که انسان خــود را دست کــار روزانـه که هرگز گریزى از آن نیست اسیر مى یابد و چون دیگر نمى تــواند در ســاعات بیکارى از زمـان بگریزد. دفاع در برابر زمان که هر نگرش اسطوره اى ظاهر مى شود در واقع از شرایط انسانى جدایى ناپذیر بوده و به طریق گوناگون و تغییر شکل یافته اى در جهان نو پدیدار میشود . لیکن بیش از هر چیز این موضوع در دل مشغولى ها و سرگرمى هاى انسانى خود را نشان مى دهد .

لذا این نگرش اسطوره اى را مى توان در سرگرمى ها و فعـالیت هاى ناخودآگـاه روانـى آدمیـان نظیـــر رویاها و خیالبافى هاى انسانى دریافت.

با توجه به کلیه مفاهیم و تعاریفى که در حوزه اسطوره ارایه مى شود ،بایستى اذعان داشت که دامنه کاربرد اسطوره درتمامى حیطه هاى زندگى اجتماعى و انفرادى وارد شده است مصداق این کاربرد را میتوان در ورود اسطوره به ادبیات ،فلسفه ،دین و مذهب، جامعه شناسى و هنر جستجو کرد ،آمیختگى هنر و اسطوره آنگاه اهمیت خود را جلوه مى دهد که پس از دانستن و شناختن اسطوره هاى مختلف در مى یابیم که این مفاهیم جاى پاى خود را در راکان و مبانى و اصول کارکردهاى هنرى محکم نموده اند.

بحث فرش دستباف ایرانى و اسطوره تداعى بارز خود را درنقش فرش یادآور مى سازد . هر چند در این مختصر مجال نیست تا با بررسى اساس نقش فرش هاى ایرانى که تعداد آنها متجاوز از صدها نقش در کل کشور است . ارتباط آنها را با اسطوره ها مورد کنکاش قرار دهیم . لیکن تا حد مقدور و با رجوع به مطالعات و پژوهش هاى عمیق بزرگان فرش ایران سعى بر ارایه تعدادى از این نمونه ها در اینجاست.

 

طبقه بندى نقش فرش هاى ایران :

طرح هاى ایرانى در جهان بیشتر به نام محل بافت آنها مشهور شده اند ؛ نظیر اصفهان ، کاشان ، مشهد ، ساروق ، در داخل کشور در نتیجه گردش قالیبافان و نقشه ها ، طرح ها کمتر به نام محل بافت معروف گشته اند .

در واقع فرش هاى ایران نیاز به طبقه بندى علمى – هنرى جدیدى دارند که بر اساس این طبقه بندى بایستى تفکیک مشخصى به لحاظ دلایل شکل گیرى نقش ، علل پیدایش طرح ها و نقوش و ریز نقش ها ، نوع جاى گیرى اشکال در متن و حاشیه فرش ، وجوه مشترک طرح هاى مورد استفاده و نوع تزئینات طرح انجام پذیرد.

به طور خلاصه ، اسم یک فرش چنانچه فرشى ارزشمند باشد بایستى مشخص کننده اهمیت انسجام فرهنگى آن باشد . باید سنت ها و نوع سبک فرش در آن خلاصه بوده و مشخص کننده مکان بافت آن باشد و بدین ترتیب حوزه اجتماعى که فرش در آن تعریف شده است ، آشکار شود .

معذالک با مشخص شدن زادگاه هر نوع بافت ، چنانچه فرش حایز اهمیت باشد، هویت فرهنگى آن آشکار خواهد گردید . مکان و به خصوص تاریخ بافت به مشخص گردیدن حیطه فرهنگى که از اصول طبقه بندى فرش است ، کمک خواهد نمود.

طبقه بندى فعلى فرش ایران دو دهه عمر دارد و با اعتبار این تفکیک توسط شرکت سهامى فرش ایران همین تقسیم بندى ، رواج داشته و در دانشگاه ها نیز تدریس مى شود و عموم محققین فرش ایران بدان استناد مى کنند.

ضرورت ذکر این طبقه بندى در اینجا به لحاظ تعمیم مشروح مطالب مرتبط با اسطوره و نقش در یک نوع فرش به فرش هاى دیگر و تسرى مفاهیم مربوط است. این تقسیم بندى فقط با توجه به نوع تزیینات طرح و چگونگى جاى گیرى نقوش در متن فرش صورت گرفته و کلیه فرش هایى که بر این مبنا وجوه مشترکى داشته باشند ، در یک گروه قرار مى گیرند.

آقاى احمد دانشگر نیز در طى سخنرانى خود در باب همین موضوع در جلساتى که در موزه ایران ،حدود سال ۱۳۷۴ و به تولیت بخش صنایع روستایى وزارت جهاد سازندگى ایراد نمودند ، گونه اى تقسیم بندى را در مورد تفکیک فرش هاى ایران بر شمردند که در نهایت آن هم به ۱۹ گروه تقسیم بندى رایج فرش ایران مى انجامد.

طبق اظهارات آقاى حسن بیگى کارشناسان تعداد طرح هاى فرش ایرانى را تا ۲۰۰۰ گروه برآورد مى کنند . بعضى از این نقشه ها تغییر یافته یک نقش اصلى هستند . این ۱۹ گروه اصلى عبارتند از: نقشه هاى آثار تاریخى و مساجد ، نقوش شاه عباسى ، طرح هاى پیچ در پیچ اسلامى (اسلیمی)، طرح سراسرى (تکراری)، طرح هاى بازوبندى (که ضمن تکرار به قسمتى از طرح قبلى مى چسبد)، طرح هاى بته جقه ای، طرح هاى اقتباسى (قفقازى ، افغانى ، گوبلن)، طرح درختى حیوان دار ، طرح ترکمن ، طرح شکارگاه، قاب قابى ، گل فرنگ، گلدانى ، گل افشان ، ماهى درهم ، محرابى ، طرح هاى قلمدان (محرمات ، راه راهى ، ترمه ای)، طرح هاى هندسى ، طرح هاى ایلیاتى و طرح هاى تلفیقی.

طرح هاى نوزده گانه شرکت فرش ایران عبارتند از :

 

گروه ۱- طرح هاى آثار باستانى و ابنیه اسلامى

کلیه ى طرح هایى که ملهم از نقوش و اشکال تزیینى بناها ، عمارات و کاشیکارى هاى آنها مى باشند در این گروه جاى دارند. البته طراحان فرش در برخى از طرح هاى اصلى نقوش این بناها برحسب سلیقه خود تغییراتى را وارد نموده اند اما ساختار و تشابه اصلى طرح فرش با طرح اصلى بنا کاملاً حفظ گردیده است .

معروف ترین طرح هاى این گروه عبارتند از:

• گنبد مسجد شیخ لطف الله
• سر در امامزاده محروق گنبد
• مسجد امام
• تخت جمشید
• طاق بستان
• مسجد جامع اصفهان و…

 

گروه ۲- طرح هاى شاه عباسى

اساس کلیه طرح هاى شاه عباسى بر مبناى کاربرد گل معروف شاه عباسى در این طرح است. در این طرح هاى گل هاى شاه عباسى به همراه بندهاى ختایى و گاه تلفیق آنها با اسلیمى ها، انواع مختلفى از نقوش فرش را ارایه مى دهند .

انواع طرح هاى این گروه عبارتند از :

• لچک ترنج شاه عباسى
• افشان شاه عباسى
• شاه عباسى درختى
• شاه عباسى شیخ صفى
• شاه عباسى جانورى و…

 

گروه ۳- طرح هاى اسلیمى

قالب اصلى این طرح بر مبناى گردش منظم و به غایت سنجیده بندهاى اسلیمى است. از آنجایى که اسلیمى خود داراى انواعى است لذا با توجه به نوع و شکل آن نیز مى توان طرح هاى اسلیمى را طبقه بندى نمود . معروف ترین طرح آن ، اسلیمى دهان اژدهاست. در این نوع اسلیمى انتهاى هر بند اسلیمى به دو شاخه تقسیم شده و حالتى شبیه به فکین اژدها را به وجود مى آورد .

انواع مختلف طرح اسلیمى عبارتند از :

• اسلیمى بندى
• اسلیمى افشان
• اسلیمى لچک و ترنج و…

 

گروه ۴- طرح هاى اقتباسى

گفته مى شود اغلب طرح هاى این گروه شباهت زیادى به طرح هاى فرش مناطق مرزى ایران و کشورهاى همسایه و حتى سایر کشورها دارد و به همین دلیل آنها را اقتباسى مى نامند مانند طرح هاى معروف به قفقازى و گوبلنى .

 

نمونه طرح سجاده فرش

 

گروه ۵- طرح هاى افشان

در این طرح کلیه بند ها و نگاره هاى فرش پیوستگى و ارتباط کاملى دارند، به نحوى که به نظر مى رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن قلم از کاغذ برنداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمت هاى مختلف نقش به وجود آورده . به عبارت ساده تر همان گونه که از نام نقوش این گروه پیداست ، تمامى گل و برگ ها و بندهاى موجود در طرح ، در متن فرش پراکنده و افشان شده اند .

طرح هاى افشان اصولاً به گونه اى طراحى مى شوند که هیچ یک از گل و برگ هاى قرینه نداشته و اصول قرینه نگارى در آن وجود ندارد .

انواع مختلف طرح هاى افشان عبارتند از :

• افشان دسته گلى
• افشان حیوان دار
• افشان ختایى و…

 

گروه ۶- طرح هاى واگیره اى (بندی)

طرح اصلى آن به گونه اى است که سرتاسر فرش هم از جهت طول و هم از جهت عرض به قطعات منظم تقسیم شده و هر قسمت توسط خطوط یا بندهایى به قسمت همجوار مى پیوندد و به این ترتیب از به هم پیوستن این قسمت ها و بندهاى آنها ، کل طرح به وجود مى آید.

طرح هاى اصلى این گروه عبارتند از :

• بندى اسلیمى
• بندى خشتی
• بندى ترنج دار
• بندى شیر و شکرى
• بندى شاخه گوزنى
• بندى دسته گلى
• بندى مبناخانى و…

 

نقش فرش، استفاده از اسطوره و گیاهان و درختان در فرش

 

گروه ۷- طرح هاى بته اى (بته جقه)

کلیه طرح هاى این گروه بر مبناى کاربرد بنه جقه است و در آن با استفاده از انواع و اقسام مختلف بته به تزیین متن و حاشیه فرش پرداخته مى شود .

انواع مختلف طرح هاى بته جقه اى که هر یک به گونه اى شیوه یافته اند عبارتند از :

• بته میرى
• بته خرقه اى
• بته قلمکار
• بته کردستانى و…

 

گروه ۸- طرح هاى درختى

در طرح هاى این گروه درخت و درختچه هاى کوچک و بزرگ به ویژه به صورت انفرادى ترکیب اصلى را تشکیل داده اند و با اجزاى دیگرى ترکیب شده اند.

معروف ترین طرح هاى این گروه عبارتند از :

• درختى سبزى کار
• درختى حیوان دار

 

گروه ۹- طرح هاى ترکمن

طرح هاى ترکمن همگى درگروه نقوش هندسى قرار دارند و به صورت ذهنى بافته مى شوند.

معروفترین طرح هاى ترکمن در ایران که در این گروه نام برده مى شوند، عبارتند از :

• غزال گز
• قاشقى
• آخال و…

 

گروه ۱۰- طرح هاى شکارگاهى

بنیاد اصلى این گروه از طرح ها نمایش صحنه هاى شکار و شکارگاه است. به نحوى که در قسمت هاى مختلف طرح یک سوار کار با وسیله اى همانند تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است.

 

نمونه ای از فرش چهارمحال و بختیاری ، فرش چالشتر

 

گروه ۱۱- طرح هاى گل فرنگ

کلیه طرح هاى این گروه بر مبناى گل هاى طبیعى به ویژه گل رز با رنگ هاى بسیار روشن نظیر زرد ، آبى و سرخ مى باشد.

انواع طرح هاى گل فرنگ عبارتند از:

• گل فرنگ بیجار
• گل فرنگ دسته گلى
• گل فرنگ دسته گلی
• گل فرنگ گل و بلبل
• لچک و ترنج گل فرنگ
• افشان گل فرنگ و…

 

گروه ۱۲ – طرح هاى قابى (خشتی)

متن فرش در این طرح ها به قسمت ها یا قاب هاى مختلفى تقسیم گشته که به طور منظم در کنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگ هاى مختلفى تزیین شده است .

معروفترین طرح هاى قابى عبارتند از:

• قابى بختیار
• قاب قرآنى

 

گروه ۱۳- طرح هاى گلدانی

ویژگى اصلى این طرح وجود یک یا چند گلدان در اندازه هاى مختلف است که تمام متن فرش را مى پوشاند . اما اغلب طرح هاى گلدانى داراى گلدانى بزرگ در یک طرف فـرش هستنـد کـه شاخه هاى گل هـاى آن تـمام متن فـرش را مى پوشاند .

معروف تـریـن طرح هاى گلدانى عبارتند از :

• گلدانى هزار گل
• گلدانى محرابى
• گلدانى ظل السلطانی

 

گروه ۱۴- طرح ماهى درهم

طرح ماهى در هم از قدیمى ترین و رایج ترین طرح هاى فرش ایران است . این طرح اغلب به صورت یک واگیره مى باشد و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار مى کند . در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزى با چهار برگ – ماهى در اطراف آن مشاهده مى شود . طرح ماهى درهم در نقاط مختلف ایران به نام هاى مختلفى مشهور است.

مهمترین انواع آن عبارتند از :

• ماهى هراتى
• ماهى فراهان
• ماهى زنبوری
• ماهى کردستان
• زیره ماهى

 

گروه ۱۵- طرح هاى محرابى

طرح اصلى در این گروه بر مبناى محراب است . همان مکانى که در مساجد ، مکان نمازگذاردن امام جماعت است . در این طرح ها معمولاً محراب را با تزییناتى از قبیل قندیل، گلدان و حتى درختچه هاى کوچک مى پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون هاى بزرگى که سقف محراب بر روى آن قرار دارد نشان مى دهند.

انواع طرح هاى این گروه عبارتند از :

• محرابى قندیلى
• محرابى گلدانى
• محرابى درختى

 

گروه ۱۶- طرح هاى محرمات

در این طرح کل متن فرش از جهت طولى به چند ردیف موازى تقسیم میگردد و درون این ردیف ها با نگاره هایى همچون بته جقه، انواع اسلیمى و یا ختایى و گل و برگ هاى دیگر تقسیم مى گردد. به عبارت دیگر متن فرش به صورت راه راه مى باشد . محرمات بته جقه اى معروف ترین طرح این گروه است.

 

گروه ۱۷- طرح هاى هندسى

همان گونه که از نام هاى این گروه پیداست ، کلیه نقوش این گروه به صورت زیر هستند :

• هندسى کف ساده
• هندسى جوشقان
• هندسى خاتم شیراز
• هندسى لچک و ترنج
• هندسى قابى

 

گروه ۱۸ – طرح هاى ایلى و عشایرى

این طرح ها عموما توسط عشایر ایران بافته مى شوند واغلب نگاره ها و تزیینات طرح ملهم از ذهن قالیبافان است. در این طرح ها قرینه بودن چندان معنا ندارد و حتى همین ویژگى و سادگى نقوش از عوامل اصلى زیبایى طرح هاى این گروه است.

 

گروه ۱۹ – طرح هاى تلفیقی

طرح هاى این گروه به مرور زمان و با ادغام شدن طرح هاى مختلف به وجود آمده است و ده ها و بلکه صدها نوع از آن را مى توان در میان مناطق مختلف ایران مشاهده کرد. برخى از طرح هاى تلفیقى به جهت تلفیق زیبا و صحیح نقوش مختلف از جذابیت بالایى برخوردارند . اما برخى از آنها ناشى از تلفیق نابهنجار چند طرح مى باشند .

گونه هاى مختلفى از طرح هاى تلفیقى را مى توان نام برد مانند :

• لچک و ترنج تلفیقى
• تلفیقى دسته گلى
• تلفیقى گل فرنگ
• تلفیقى هندسى و…

طبقه بندى فوق نوعى طبقه بندى قدیمى است که هم اکنون نیز مورد استفاده بسیارى از طراحان و کارشناسان فرش قرار مى گیرند . تعدادى از محققین تغییرات خاصى در آن به وجود آورده اند و بعضى نظیر آقاى احمد دانشگر این طرح ها را در دو بخش و هشت گروه اصلى تقسیم بندى کرده اند. دو بخشى که شامل طرح هایى است که منحصرا از طبیعت الهام گرفته اند و طرح هایى که با توجه به نقش و نشمایه ، محل طراحى و بافت ، نام ایل و قبیله و اقوام و افراد ، نقش ابنیه و آثار تاریخى یا دینى و مذهبى نام گذارى شده اند.

ایشان بدین وسیله دیگرطرح ها را در ذیل اسامى این دو بخش و گروه هاى هشت گانه قرار مى دهند . در واقع در این طبقه بندى نیز همان اسامى نوزده گانه تقسیم بندى قبلى به شکل جدیدى ارایه مى شود .“

به نظر اقاى تورج ژوله ریشه یابى و بررسى دلایل پیدایش ، گسترش و تغییرات طرح هاى فرش ایران ، به لحاظ شکل و کاربرد ریز نقش ها بهترین راه نام گذارى و طبقه بندى طرح هاى فرش هاى ایرانى است.”

بیشترین بررسى هایى که طبق این روند در خصوص طبقه بندى فرش ایران به کار رفته است، عموماً توسط محققین غربى و نا آشنا با فرهنگ و تاریخ ملت ایران انجام شده است .

 

فرش چین

 

اکثراً این افراد با جبهه گیرى هاى یک جانبه و سیاسى علاوه بر اشتباهاتى که در تفسیر و تاویل معانى طرح فرش ایران نموده اند ، سعى بر صحه گذاردن بر پیدایش غیر ایرانى فرش در جهان داشته اند و منشأ آن را ترکى ، قفقازى یا آناتولى مى دانند .

در باب تعریف نقوش به کار رفته در فرش ایران توسط محققین غیر ایرانى ، نظریه چند تن ازاین پژوهشگر آن را مورد کنکاش قرار مى دهیم .

هر سبک هنرى شامل سه مقوله مهم تفکیک اثر از حیث ساختار، شکل و بافت مى باشد.

چنانچه بخواهیم طبقه بندى فرش هاى ایرانى را به لحاظ سبک هنرى آن مورد قضاوت قرار دهیم، مى باید کلیه طرح هاى موجود را در قالب این سه عنصر اصلى بررسى محتوایى نماییم :

• ساختـار قالب و هیات کلى طرح است که تصویر غالب خود و پیرامون اثر خود را نشان مى دهد.
• فرم یا شکل عبارت است از روابط درونى بین اجزا در یک ترکیب بندى بیشترین شاخص ایجاد فرم در طرح خط است.
• پهناى خطوط جهت حرکت خطوط، امتداد و انحناى خطوط، زوایاى تقاطع و محیط خطوط از جمله شاخص هاى خطى آن محسوب مى گردند.
• بافت الگوى تکرار شده اى است که وزن دارد. بافت حتى مى تواند شامل غلظت و رقت رنگ یا نور باشد.
• وزن در کار آهنگ حرکت آن است. این ملودى در احجام و سطوح نیز خود را نشان مى دهد و حتى مى توانیم این وزن یا ریتم را به صورت موضوعى در کار داشته باشیم . یعنى ارتباطى که بین سوژه ها و فضاى موضوعى اثر هنرى بوجود مى آید.

بر مبناى این الگو، فرش ها از حیث ساختار به انواع زیر قابل تقسیم اند :

• ساختار هاى هندسی
• گردان
• انتزاعى

به لحاظ شکل و فرم به مدد خطوط انواع نقوش زیر ایجاد مى شود :

• انسانی
• گیاهی
• جانوری
• تلفیقی
• اماکن

و از لحاظ بافت که همان وزن و آهنگ کلى کار است در انواع زیر قابل تقسیم اند :

• تک موضوعی
• خشتی
• قاب قابی
• محرمات
• لچک ترنجی
• بندی
• اسلیمى

صرف نظر از این تقسیم بندى محتوایى کلیه فرش هاى شاخصى که از نقوش گیاهى و حیوانى در آن استفاده مى شود عبارتند از :

• گیاهی
• درختى
• افشان
• گلدانی (سجاده ای، محرابی)
• بوته ای
• لچک ترنج
• محرمات
• گلستان
• باغی
• پالیز
• بهشت
• گل انار و شاه عباسی
• بندى (مینا خانى و واگیره ای)
• اسلیمی
• ختایی
• گل فرنگ
• گل سرخ
• خشتی
• قاب قابی
• نقوش حیوانی
• شکار گاه
• گرفت و گیر
• ماهى در هم
• شیرى

نگاره ها یا ریز نقش هاى مورد استفاده شامل موارد زیر است :

• گل هاى هشت پر
• گل های ۱۲پر
• گله مرغی
• طاووس
• بز کوهی
• قوچ
• اسب
• ماهی
• پرنده و…

 

ارتباط طرح و نقش فرش با اسطوره

شاید بتوان به صراحت راجع به هنر ایران این نظر را داد که هنرى است نمادگرا و کارکرد نماد را در رشته هاى متفاوت هنـرى ایـران به وضـوح مى توان دیـد. ایـن وجه و مشخصـه هنر ایرانى از سویى ارتباط آن را با اسطوره و مفاهیم اسطوره اى تقـویت نموده است.  چـه نـماد سـه خـصوصیـت بـارز دارد: در طبـیعـت اسـت ، قــــــراردادى تکـرار پذیـر اسـت. اسطوره بـا مشخصات کاربردى نماد مطابقت داشته و به گونه اى پس از زمــــانى که بشر زندگى هوشمندانه خویش را باز مى یابد همراه با نماد و مذهب و سایر عــــوامل زندگى اجتماعی، به نظام زندگى افراد قدم مى گذارد.

در اینجـا تعابــیر قـدیــمى یـــونانى نـــیکی(agathos)، سودمندی(chresimon)، فن(tekhne)، عشق(eros)، تقلید(mimetis)، جاودانگى (eternity) ، زیبایى (kalon) به دنبال شیوه تفکر اساطیرى که در آن روح از تن جدا نیست و جسم ، جسم اثیرى است در قالب نماد اسطوره اى ، تداعى گر اندیشه هاى درونى آدمیان مى شود.

در مرور تاریخ هنر هاى زیبا در دوران رنسانس شاهد ورود هنر عقلانى و کنش عقلى (liberal art) به عرصه فعالیت هاى فرهنگى انسان مى باشیم. به دنبال چنین نگرشى هنر کاربردی (techniqual art) نیز به میدان وارد گردید. لیکن هنر ایران در این هم زمانى تاریخى از ابتدا داراى پایه و اساس عقلانى و مبتنى بر درایت و هوشمندى واکنش ذهن مبدعین آن است. ارسطو در تحلیل اثر هنرى سه بعد معرفت، عمل و آفرینش هنرى را در نظر مى گیرد.

این مراحل صعودى در روح هنرمند ایرانى هم زمان عجین گشته است. شاهد مثال ما نماد دایره در تفکر اساطیرى است که نمایانگر اجرام سماوى و هستى و فرهنگ اسطوره اى است. همین نماد در کارکرد چهار گوش، نماد فلسفه و خرد تـلقى مى گردد.

اصولا حرکت هاى زاویه دار و ایستا نماد مردانگى و روان شناسی تفکر در نگرش فرهنگى است . در بررسى وزن و آهنگ، ساختار طرح قالى اکثرا جهت نقش نگاره ها منحنى دوار یا به عبارتى نماد حیات وهستى است که علاوه بر تداعى معانى روانى نشان دهنده نماد زنانه، ما را به این واقعیت نزدیک مى سازد که بافندگان و نقش آفرینان چنین بدایعی، زنان گران قدر کشورمان بوده اند.

این تداوم هماهنگى (هارمونى) بین فرم و محتوى که از سویى شکل ظاهر را به محتواى تفکر اسطوره اى آن پیوند مى زند، همان هارمونى فرم یا شکل هگل است کـه بـدان گشتالت یا همـاهنگى ســوژه مفهــوم مى گوید به طور کلى نگرش هاى فرهنگى در طول اعصار متفاوت ارتباط مستقیمى با ایجاد باورهاى اسطوره اى مردمان دارد.

هرچند به لحاظ تقسیم بندى فرهنگی، هریک از دوره ها محتواى مفهومى خاصى را در بر مى گیرد، لیکن در خلق اسطوره این تقدم هاى مورد اشاره مصداق هم زمانى کاربرد ندارد.

به طور مثال ممکن است که حتى در حال حاضر با شخصیت اسطوره اى مواجه شویم که از لحاظ تقسیم بندى فرهنگى مرتبط با فرهنگ مردم در دوران  اعتقادات جادویى ما قبل تاریخى باشد. در تقسیم بندى ادوار فرهنگى ابتدا به زمانى برمى خوریم که تمامى نگرش هاى فرهنگى مردم در زمانه خویش ، نگرش ها و اعتقاد به آیین هاى جادویى بوده است.

 

فرش شانس

 

این باورها را به خصوص در ذهن انسان دوران ماقبل تاریخ باز مى یابیم . بعد از اختراع خط و یا به عبارتى وارد شدن انسان به عرصه تاریخى به دوران پیش از اسطوره باز مى گردیم پس از آن نگرش اسطوره اى (mythological)، در دورانى بعد از آن به باورهاى انسانى با دگردیسى انسان به خدا و خدا به انسان (anthropomorphism) مواجه شده و دردوره اى دیگر این باورهاى فرهنگى جاى خود را به نگرش متافیزیک و زمانى که خدایان از زمین به آسمان صعود مى یابند ، مى دهد پس از آن اعتقادات فرهنگى انسان به فرهنگ مذهبى بدل شده و تا امروز به عصر فرهنگ مدرن مى رسیم که شکل و فرم کاملاً فرو پاشیده اند و سوژه اهمیت خود را از دست داده است.

 

نقش فرش و اسطوره

به تناسب طبقه بندى لحاظ شده براى طرح هاى فرش ایرانى آن گونه که از حیث شکل به انواع گیاهى ، جانورى ، ابنیه ، تلفیقى تقسیم مى شوند بیشترین اشکال اسطوره اى نیز در بین همین شکل هاى درختى و جانورى پدیدار مى گردد .

اینکه بتوانیم به صراحت نظر دهیم که ترسیم و نقش کردن این اشکال بر متن قالى دقیقاً منطبق با تاویل مفاهیمى است که امروزه توسط بزرگترین اسطوره شناسان و جامعه شناسان و تاریخ دانان انجام مى شود، امرى ناشدنى است. لیکن این کلمات زبان نوشتارى مردمانى هستند که قدرت انتقال چنین اندیشه هایى را در وادى نقش و رنگ و پشم تجربه نموده اند .

آدمیان فضاهاى اندیشه مشترکى دارند . همین مسئله است که باعث مى شود گاه با مرور نمودن یک مطلب در کتاب یا بازگو کردن آن در لحن یک فرد. گویا مطلبى را شنیده ایم که قرین دایمى روان و جسم ما بوده و کاملاً با افق و ساحت تفکر ما مطابقت دارد .

چنین است که آسمان، زمین، درخت، آب در فرهنگ هاى گوناگون با مفاهیم کماکان مشترک، رنگ تکرار در تجلى یافته و با یکدیگر در کاربرد سنخیت

مى یابند.

هم چنان که در زمان سرآغاز (illo in tempore) اسطوره بهشت، کوه درخت ، ستون یا گیاه خزنده ، زمین را به آسمان پیوند مى زند تا انسان بتواند با بالا رفتن از آن به آسانى به آسمان صعود کند.

زمان سرآغاز در باورهاى اسطوره اى دیدار با ایزدان اتفاق مى افتاد . به همین نسبت ، قدر و منزلت جانوران در چشم انسان نخستین بسیار بالاست. جانوران از رازهاى زندگى و طبیعت با خبرند و حتى رازهاى عمر طولانى و فناناپذیرى را مى شنــاسند .

دوستى بـا جـانوران و دانستن زبـان آنهـا، جـز نشانه هاى مینوى محسوب مى گردد.” این اسطوره هاى سازنده ، در جهان بینى ونوع نگرش فردى بافنده فرش نیز جلوه گر مى شود . اسطوره بهشت ، هبوط ، فنا ناپذیرى انسان، سر منشأ مرگ و کشف روح، گفتگو با پروردگار ، همه دیدارهاى آشنایى است که بر روح بافنده فرش نیز عیان شده و قدرت تخیل ذهن سیال او را به نبوغ و خلاقیت مى رساند .

این مردمان سوى هنرى زندگى را ژرف تر و به ظرفیت هاى ادراک حواس ظاهر و باطن را در وجود او آشکار مى سازند. این مسئله بـه نـوعى همـان تمـرین روح در جهت خروج از زمان است. به نمادگرایى مى انجامد که در این مقوله همه افسانه هاى مربوط به پرنده انسان (یا انسان هاى بالدار) جاى مى گیرد و حاکى از نوعى عروج به سوى آسمان است.

موضوع پرواز از کهن ترین بن مایه هى فولکلور است که انتشار جهانى دارد و در تمامى سطوح فرهنگ هاى باستانى او شواهدى دارد. فراسوى زمان رفتن، بى وزنى و آزادى از شرایط انسانى ، همان تغییر شکل یافتن وجه جسمانى انسان به وجه روحانى اوست.

هفت گام عروج بودا ، هفت پله راز آموز آیین میترا . عروج هفت گانه آیین شمنى که در قالى ایران در هفت حاشیه فرش متظاهر مى شود از حیث ساختار همان قدر مشترک آیین هاى نمادین در هندوستان ، آسیاى مرکزى و خاورمیانه است. مفهوم آن فراروى از جهان به یارى گذر از هفت آسمان و دستیابى به اوج کیهان است که حتى در سنت هاى سامى هم دیده مى شود و نقطه مرکزى این عروج هاى آسمانى نظیر جایگاه کیهانى در هندوستان و شمسه مرکزى و یا ترنج و حوض اصلى لچک ترنج هایى است که در فرش ایران اقوام مى یابد.

در جایى که نقش ، طرح و رنگ به یارى مفهوم مى شتابند و تداعى بصرى آن را در نظر مخاطبین خویش به زیور زیبایى هاى جاودانگى ، قدرت مى بخشند؛ این جایگاه مرکزى رجعت دوباره به کمال سرآغاز است یعنى نوزایى به دوره اى که هنوز در آن آلودگى و بى حرمتى . فرسودگى و بى رنگى نبود .

چنان است که مى بینیم بودا براى نیالودن زمین و بى حرمت نکردن آن نه بر زمین که بر نیلوفر آبى پا مى نهد . صعود جان هماره با نوعى آرامش و دستیابى به صفا قرین است چرا که شکل دهنده وحدت پویا از مجموعه حواس ما مى باشد .

مسئله اى که یونگ علت آن را به ناخودآگاه جمعى انسان مرتبط مى داند و معتقد است که در اثر کمترین ایجاد ارتباط با این ناخودآگاه تجربه ابدیت براى انسان حاصل مى شود.

 

نقوش گلدانى ، افشان :

این نقوش در واقع اسطوره تکوین هستى پیوند مى زنند . گلدان گلى که ارتباطى وسیع با زمین مادر و ایزد بانوى بارورى دارد و همین معنا به طور مشابه در نقوش موزون و بدیع به صور مختلف در طراحى فرش ایران دیده مى شود .

زاده شدن انسان از زمین ، عقیده اى جهانى است. این احساس ژرف برون آمدن از زمین و زاده شدن از آن ، مانند بارورى فرسوده ناشدنى زمین و زندگى بخشیدن به عناصر حیات همچون درخت ، گل ، سبزه و رود است.

“ زمین مولود ، نه تنها جایى است زندگى و ما بعد زندگى از آن آغاز مى شود شاهد بزرگى براى راز آموزى نوع جدیدى از هستى است. مسئله زمین مادر و تجلى آن در نقوش مختلف به تاریخ ادیان تعلق دارد که از زمان پارینه سنگى شناخته شده است. گاه زمین ایزدبانوى مرگ مى شود . مرگ به بذرى تشبیه مى شود که در سینه زمین کاشته مى شود تا به گیاهى نو جان بخشد . زمین در اینجا منبع فرسایش ناپذیر آفرینش است”.

مرگ در همه آیین ها ، گذرا به شیوه بودنى دیگر است. جزء لاینفک نوزایى و آغاز یک زندگى جدید است. همین طرز تفکر و نگرش است که در آثار هنرى به اشکال مختلف و با ابزار گوناگون خود را نشان مى دهد .

این برداشت بیدار کننده این ذهنیت است که پایان جهان هرگز مطلق نیست و همواره به دنبال آفرینشى نو، نوزایى دیگرى ایجاد مى شود.

از بین نقوش مرتبط با توضیحات ادا شده میتوان به نقش ناظم قالى هاى فارس اشاره کرد.

 

نمونه ای از فرش سنقر

 

این نقش بسیار قدیمی بوده و از روزگار صفویه با نام نقش گلدانى در شهر هاى ایران و هند بافته مى شده است. نقش ناظم به حاج خانمى یا باغى نیز مرسوم بوده و سجاده اى نام غلطى بر آن است چون علاوه بر آن که نقش چنین پر از گل و برگ مناسب با سجاده نمازگزار نمى باشد. بافت این گونه قالیچه ها در بین ایلیات فارس نیز مرسوم نیست . بافت نقش ناظم بر روى فرش به طور حتم مستلزم الگوبردارى یا نقشه است و در اکثر مواقع زنان قشقایى این نقش را واگیره بافى مى کنند . در مواقع بسیار نادر به بافت ذهنى آن اقدام مى نمایند .

دو قوس نیمه بالاى طرح ناظم را بعضاً قوس کنگره اى آن را ، تعدادى از محققین نظیر ریگل به طاق تشبیه کرده و نقش را منسوب به هند مى دانند لیکن این قوس ها به احتمال زیاد پرده اى هستند که از معماى زیباى هستى پرده بر مى دارند. نقش گلدانى در بررسى مسیر تکاملى خویش ، فرایندى سه هزار ساله دارد و در این نقش، درخت سرو به شیوه اى نمادین در گلدانى که نماد و مظهر زمین به عنوان مرکز ثقل بوده، نشانده شده است.

این نماد در عصر تیمورى بسیار پرداخته شد و شاید در اوایل سده دوازده هجری، تک سرو راست قامت دوگانه شده و از مرکز بــه دو جانب طرح منتقل مى شود. در مرکز گلدانى قرار گرفته و با گذشت زمان، سرو هاى دو گانه به دو نیم سرو تبدیل شده و بخشى از آنها به زیر حاشیه ها مى افتد که مظهر بى کرانگى و پایان ناپذیرى است. با این تفاسیر نقش ناظم از زمره نقوشى است که به تبع ویژگى هایش نمى تواند قدمتى پیش از دوره صفویه داشته باشد.

در واقع باید گفت که این نقوش به کار رفته در فرش دستباف که شاید هر یک به گونه اى بیانگر روایات اسطوره اى تاریخى اند. در بسیارى از موارد منطبق با تعاریف و مفاهیم به کار رفته درباره خود اسطوره مى باشند.

” اسطوره ها دو لایه دارند شکل ومعنا، اسطوره طبیعت را به تاریخ و معنا را به شکل تبدیل مى کند و نظامى نشانه شناسى است. از طرفى اسطوره ادعاى فراروى به واقعیت را دارد. ”

 

نقش نمایه درختی:

نقش درخت یکى از اصلى ترین نقوش رایج در فرشبافى ایرانى است که به گونه هاى مختلف یا به صورت نقش اصلى یا در متن و بافت طرح به کار مى رود. این نقش از جمله نقوش اساطیرى مهمى است که راز و رمز به کارگیرى آن توسط اسطوره پردازان بزرگ تحریر شده است. از جمله الیاده در این باره چنین میگوید:” نماد پردازى درخت جهان به معناى نماد پردازى کل کیهان است. قلمرو این درخت در ناخودآگاه و زندگى ژرف تر ماست. در کاربرد این نقش فعالیت روانى و ذهن یکپارچه مى شود.

این نماد در اساطیر و ادیان به معناى نوزایی، بى پایانی، تجدید دوره، منبع زندگى و سر چشمه جوانى و واقعیت است.”

چنین اسطوره اى بیانگر حقیقت است چون تاریخ مقدسى را بیان مى کند و بدین وسیله تکرار پذیر مى شود. نقش درخت که اکثرا به صورت درخت سرو طراحى مى شود در انواع طرح هاى درختی، گلدانی (و نقش ناظم)، متن نقش محرمات، طرح گلستان با باغى یا بهشت وپالیز ، در انواع بافت قاب قابى یا خشتى بوته، به کار مى رود.

نقش سرو از جمله نقوشى است که علاوه بر قالى در بافت پارچه نظیر ترمه و چاپ قلم کار، قلم زنى بر فلزات و سنگ و در انواع هنر هاى سنتى ایرانى کاربرد فراوان دارد. همین پراکندگى کاربرد و اعتبار دراز مدت نقش است که

شکل آن را دگرگونى وسیعى داده و باعث گردیده تا اقسام این نگاره امروزه حدود بیش از ۶۰ صورت متفاوت داشته باشد. در خصوص درخت سروى که به شکل بوته درآمده تفاسیر متعددى وجود دارد:

مظهر رازآمیز شعله آتش آتشکده هاى زرتشتی، تمثیل شکل بادام یاگلابی، تجسمى شیوه یافته از گیاهى هندى که از همانجا نیز به ایران راه یافته است، لیکن آقاى پرهام بر ایرانى بودن نقش و ورود آن به هند از ایران و کاربرد در شال کشمیر هند تاکید مى ورزند و شاید زیبا ترین و نزدیک ترین تعریف به معناى شکل بوته سرو تارک خمیده از باد

زیبایی طبیعت در طراحی سجاده فرش ایرانی آثار هنری دستی مردم ایران در سراسر جهان از جمله نقاشی تذهیب، تشعیر، منبت کاری، خاتم، کاشی سازی، کاشی کاری، مینیاتور، خوشنویسی، رنگرزی، که قالی چکیده و عصاره آن ها است نشان می دهد که همواره طبیعت الهام بخش هنرمندان در خلق آثار هنری و ارزشمند ایشان بوده است.

نقش آفرینی هنرمندان طراح با بهره گیری از منبع لایزال طبیعت در طول تاریخ دیرپای فرش ایران تنوعی بی حد و مرز به طرح و نقشی این دستبافته هدیه کرده است تا آنجا که محققان شماره طرح های فرش ایران را با تعداد طراحان و بافندگان آن قابل قیاس دانسته اند.

در زیر به تعدادی از طرح ها اشاره خواهیم کرد:

 

طراحی سجاده فرش با طرح جانمازی:

طراحی سجاده فرش، فرش تشریفاتی مخصوص نماز است. این سجاده فرش ها که در اندازه قالیچه بافته می شود اعم از آن که از جنس قالی یا گلیم باشد یا جاجیم دارای نقش و نقش مایه هایی متمایز است. در نوعی از این قالیچه ها حتی جای دست در بالای فرش سجاده در چهارخانه ای و به شکل پنجه دست یا گل های مختلف بافته می گردد. فرش، طرح جانمازی گاهی بدون حاشیه ست.

 

طراحی سجاده فرش

 

طراحی سجاده فرش با طرح چند محرابی (طرح زمینه ساده یا کف ساده):

طراحی سجاده فرش، فرش تشریفاتی است که زمینه یا کف آن ساده و بدون نقش یا خلوت بافته می شود. در این طرح مختصات نقش سجاده فرش تغییر می کند مثلا ممکن است فرش سجاده ای، فرش تشریفاتی لچک ترنج یا طره دار نیز باشد که در این صورت در تعریف هر دوی این ویژگی ها ذکر می گردد مثلا “لچک ترنج زمینه ساده” یا “طره دار زمینه ساده”.

 

طراحی سجاده فرش شاه عباسی:

طرحی از قالیچه است که معمولا در نیمه بالایی آن آیاتی از قرآن بافته شده و فرم کلی آن به صورت نقشی از محراب می باشد. ابعاد معمولی این قالیچه به گونه ای در نظر گرفته می شود که یک نفر به راحتی بر روی آن نماز می گزارد.

در این طرح هیچ یک از قسمت های طولی فرش سجاده ای، تکراری و قرینه سازی نیست. طرح های سجاده ای و محرابی و نقش و نقش مایه های رایج در آن بر حسب زمینه های فرهنگی و هنری در بین اقوام بافنده تغییرات بسیار دارد.

به طور مثال فرش سجاده های منطقه قفقاز به صورت هندسی و گوشه دار و خطوط راست و شکسته و گاهی کتیبه دار می باشد و از نقش حیوانات نیز برخوردار می باشد.

در طرح های محرابی بلوچی، افغانی، ترکستان، نقوش حیوان و انسان اصولا به کار نرفته و این سجاده فرش ها با رنگ آمیزی “زمینه قرمز سیر سبز” رنگ آمیزی شده اند.

 

طراحی سجاده فرش به صورت طرح سجاده ای یا “طرح سجاده ای شاه عباسی”:

طرح فرش سجاده ای پس از ظهور اسلام به وسیله هنرمندان مسلمان ریخته شد و این سجاده فرش از صدها سال پیش به عنوان زیرانداز برای نمازگزاران مورد استفاده قرار گرفته است.

اینک سجاده فرش بافی یکی از رشته های متداول و آشنا در هنر و صنعت فرشبافی ایرانیان است که پیرامون تاریخ استفاده از سجاده به وسیله مسلمانان نوشته اند که:

اولین فرش سجاده هایی که بدین منظور مورد استفاده قرار می گرفته “خمرا” معروف بوده و از برگ درخت خرما ساخته و با سوزن دوزی تزیین می گردیده است.

اینک معمول ترین طرح و نقش سجاده نقش گنبد و محراب می باشد. قدیمی ترین بافت سجاده متعلق به یک مینیاتور ایرانی مربوط به قرن هشتم هجری قمری است که در آن تصویر حضرت محمد (ص) در حالت بحث و گفتگو طراحی شده است. تنها تزیین آن کلمه “الله” می باشد که بر سر محراب و حاشیه آن به زیبایی به کار رفته است.

بافتن طرح فرش سجاده ای از اوایل قرن هفدهم میلادی (قرن یازدهم هجری) رواج کامل یافته و از قالیچه های بافته شده نمونه های ارزشمند و گرانبهایی باقیمانده که اگر چه تعداد آن ها نسبت به مقدار تولید بسیار کم است اما نشان دهنده پیشرفت هنر سجاده فرشبافی می باشد.

فرش سجاده ای ایرانی با محراب منحنی و نقش مایه های تزئینی گل و بوته و پیکره دار و حاشیه ها و کتیبه هایی از آیات قرآن و اشعار در زمینه توجه به باری تعالی و نیز شماره هایی از حزوف ابجد که با کلمات مقدس مطابق اند بافته گردیده است.

در فرش سجاده ای آناتولی و آسیای صغیر تصاویر انسان و حیوان به هیچ وجه دیده نمی شود.

 

طراحی سجاده فرش به صورت طرح سجاده صف:

در برخی از کناره های سجاده ای به ویژه سجاده های “آناتولی” چند محراب بافته شده که احتمالا این فرش ها به هنگام نماز جماعت در مسجدها به عنوان زیر انداز جهت استفاده عموم نمازگزاران مورد بهره برداری قرار می گرفته است.

 

توضیحی در مورد فرش سجاده

ایجاد مکانی آرام و زیبا و پاکیزه یکی از مشخصات عبادتگاه در تمامی ادیان بوده است. فرش  سجاده ای با الگو برداری از نقوش اسلامی و ایرانی و ایجاد هارمونی متناسب با فضاهای مذهبی طرحی بدیع و آرامش بخش را ایجاد میکند و به ایجاد فضای معنوی بسیار کمک می کند.

به‌صورت کلی به فرش‌هایی که دو لچک در بالا دارند اما در پایین بدون لچک هستند و در مرکزشان فضایی طاقدار مانند محراب مساجد به‌ تصویر کشیده شده، فرش سجاده ای محرابی می‌گویند.

این فرش ها در رول‌های طویل بافته می‌شوند و محراب‌ها در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. هر طرح محراب، سجاده یک نمازگزار محسوب می‌شود. فرش سجاده‌ ای از نظر تکنیک بافت و مواد اولیه تفاوتی با دیگر انواع فرش ماشینی ندارند.

فرش سجاده در کشورهای مسلمان‌ نشین طرفداران بی‌شماری دارد. بزرگ‌ترین بازار فروش فرش  سجاده ای محرابی ایرانی، بیروت، و اکثر همه کشورهای حاشیه خلیج فارس و بعضی از کشورهای اروپایی هستند.

فرش سجاده ای یکی از انواع فرش های یکپارچه و بدون دوخت است. فرش های ماشینی یکپارچه همان فرش های سفارشی و بدون دوخت است که کمک میکند تمامی نقاط محیط مورد نظر خود را به صورت یکسان و یک دست و با یک نقشه و طرح فرش نمایید.

به تازگی گرایش بسیاری برای استفاده از فرش سجاده به خاطر نظم و آراستگی خاصی که در طراحی و طرح محراب آن دارد وجود دارد . فرش سجاده ای در انواع طرح محرابی و طرح تشریفاتی (فرش مخصوص راهرو ها،پله ها، سالن های کنفرانس و هتل ها) تولید می شوند.

در این مقاله تاریخ فرش محرابی و فرش سجاده ای ذکر شده است .

 

طرح‌های فرش سجاده 

اجزای تشکیل‌دهنده طرح محرابی به‌گونه‌ای است که ریشه در باورهای مذهبی ایرانیان دارد و به صورت نمادین آنها را بازگو می‌کند. به عبارت دیگر این اشکال و نمادها بازتابنده گرایشات و باورهای آیینی ایرانیان است. نقشه‌های محرابی فرش سجاده ای یکی از این طرح‌ها هستند که ویژه مکان‌های مذهبی و مقدس طراحی شده‌اند. گروهی از پژوهشگران برآنند این نوع نقشه فرش با ظهور دین اسلام و گرویدن ایرانیان به دین آخرین پیامبر خدا زاده شد و گسترش یافت. اما گروه دیگری معتقدند این طرح، ریشه در گذشته‌های دور تاریخی ایرانیان دارد.

طرح اصلی سجاده معمولاً محراب است. نقش قندیل، ستون و سر ستون هم در سجاده معمول است. دوران طلایی بافت سجاده اوایل سده ی هفدهم م. ( یازدهم ه. ق.) بوده است. . اصلی‌ترین نقش روی آن تصویر یک محراب در مرکز فرش سجاده ای است. با توجه به آموزه‌های اسلام مبنی بر ساده‌زیستی، متن این فرش‌ های سجاده ای نسبت به طرح‌های دیگر فرش ایرانی ساده‌تر است و نقش‌ و نگار کمتری دارد.

فرش  سجاده ای از دو قسمت بدنه و گردنگاه تشکیل شده‌اند. بدنه محل نشست و برخاست نمازگزار و گردنگاه محل سر او به هنگام سجده است. اما جای سر باریک و در حد گردن است و این موضوع برای دوری از شباهت و صورت‌سازی است که در هنرهای اسلامی از آن اجتناب شده است.

 

دلایل استفاده از فرش سجاده ای در مفروش کردن مساجد و نمازخانه ها :

یکی از سوالاتی که زمان خرید فرش برای نمازخانه و مساجد مطرح میشه فرق بین فرش  سجاده ای و فرش های سنتی است. تفاوت های زیادی بین فرش سجاده ای و فرش های سنتی وجود دارد .

مهمترین دلیل آن اندازه فرش های سجاده ای به نسبت فرش های سنتی با سایز های تعریف شده است. مفروش کردن و نصب سجاده فرش بسیار راحت تر از فرش ماشینی است.

فرش سجاده، قابلیت این را دارد که کل فضای داخلی مسجد یا نمازخانه را به صورت کامل بپوشانند. از آنجایی که فرش سجاده ای را می توان با هر شکل و اندازه ای تولید کرد ، مساجد نیازی به کناره ها و فرش های حاشیه برای پر کردن فضاهای خالی ندارند.

همچنین ترمیم و یا تعویض سجاده فرش ها بسیار با صرفه تر از تعویض فرش ماشینی است.

فرش سجاده، رنگ بندی ها و طرح های مختلفی را داراست که با توجه به رنگ پنجره ها و دکور داخلی مسجد می توان نوع طرح آن را انتخاب نمود. در ادامه سایر دلایل برتری فرش سجاده ای نسبت به فرش های معمولی را بخوانید :

 

• امکان مفروش نمودن تمام فضای داخلی نمازخانه یا مسجد توسط فرش سجاده ای

 

• نظم و یکپارچگی صفوف نمازگزاران و هم راستا شدن نمازگزاران ایستاده در یک صف

 

• امکان مفروش نمودن نمازخانه یا مسجد بدون هیچگونه محدودیت ساختار هندسی مکان

 

• امکان بافت فرش سجاده دقیقا متناسب با پلان مسجد و عدم پرداخت هزینه های اضافی جهت پر نمودن فضاهای خالی با سایر فرش های کوچک و زرع و نیم

 

• امکان مفروش نمودن نمازخانه یا مسجد به اندازه مساحت ارایه شده توسط نرم افزار اتوکد

 

• امکان تشخیص قبله با توجه به جهت و راستای فرش سجاده نصب شده

 

• امکان انتخاب ترکیب بندی و ماهیت فرش سجاده بر مبنای دکوراسیون داخلی مسجد ( اعم از انتخاب رنگ و شفافیت زمینه متناسب با رنگ محیط همانند رنگ محراب ، رنگ پرده ها و رنگ پنجره ها ، انتخاب نوع طرح متناسب با سلایق و نیاز همچون طرح های ترنج دار و بدون ترنج، طرح های بدون ستون و… )

 

• شستشوی آسان فرش های سجاده ای نسبت به سایر فرش های ماشینی

 

• ترمیم سریع تر فرش سجاده نسبت به فرش ماشینی (به عنوان مثال در صورت بروز هرگونه مشکل در فرش سجاده تنها کافیست یک عدد سجاده ترمیم یا تعویض گردد ولی در صورت آسیب پذیری یک تخته فرش ۱۲ متری لازم است کل فرش ترمیم گردد)

 

• تعویض سریع فرش سجاده نسبت به فرش های ماشینی با ابعاد ۶،۹ و ۱۲ متر امکان بافت یک سجاده جهت جایگزین شدن فرش سجاده معیوب بسیار راحت تر از بافت یک تخته فرش ۱۲ متری و تعویض فرش می باشد . در ضمن تنوع طرح های فرش ماشینی بسیار بیشتر از فرش های سجاده ای بوده و در صورت بروز مشکل بافتن فرش سجاده با همان طرح آسان تر از یافتن یک تخته فرش ۱۲ متری با طرح قبلی می باشد.

 

• جمع کردن و مفروش نمودن فرش های سجاده نسبت به سایر فرش های ماشینی آسان تر است .

 

• یکپارچگی و نظم در طرح فرش های سجاده ای مفروش شده ( فرش های سجاده ای به دلیل یکپارچگی در طرح نسبت به فرش های ماشینی که ممکن است در طرح های مختلف باشد ، زیبایی بیشتری به محیط نمازخانه یا مسجد می دهد )

 

• پرداخت هزینه کمتر جهت تعویض و ترمیم فرش های سجاده ای نسبت به سایر فرش های ماشینی

 

• امکان مفروش شدن نمازخانه های بسیار کوچک با مساحت کمتر از ۶ متر توسط فرش سجاده

 

کنفرانس خبری اصحاب رسانه با شرکت فرش و سجاده فرش گل نرگس کاشان

تخفیف سجاده فرش به مناسبت فرارسیدن ایام محرم